Khoảng 10 năm gần đây đất diễn cho cải lương tuồng cổ bị thu hẹp liên tục tại các sân khấu giải trí, vì vậy mà sân khấu đình làng (hay đình thần) trở thành “đất thánh” của loại hình này.
Ekip thực hiện bộ phim tài liệu Đoạn trường Vinh hoa cũng tình cờ biết tới hình thức diễn xướng này qua một số bức ảnh đăng trên báo Tuổi trẻ về một gánh tuồng cổ trong dịp lễ Kỳ Yên tại một đình thần Nam bộ. Nét văn hoá có phần “xa lạ” so với những người sống ở miền Bắc là một trong những xuất phát điểm khơi gợi sự tò mò, muốn được khám phá của ê-kip thực hiện bộ phim. Và chúng tôi đã bắt đầu hành trình của mình từ những thông tin, cảm nhận đầu tiên như thế…
Kỳ yên (cầu an, cầu mưa thuận gió hòa, tế thành hoàng)
Kỳ Yên là dịp lễ lớn nhất trong năm của đình thần ở Nam bộ. Từ rằm tháng Giêng đến hết tháng 2 Âm lịch, nhiều đình ở Nam bộ nói chung và ở TP.HCM nói riêng, tổ chức lễ Kỳ yên. Đây là dịp dân mộ điệu hát bội (hát bộ, tuồng) – sau này thêm cải lương tuồng cổ – có dịp thưởng thức lại những tác phẩm mẫu mực.
Diễn hát bội (và cải lương tuồng cổ) gọi chung là hát chầu đã trở thành một nghi lễ không thể thiếu tại mỗi kỳ đáo lệ lễ Kỳ yên. Bởi hát chầu có chức năng chính là nghi thức cúng thành hoàng, sau mới giúp vui cho dân làng. Tùy khả năng tài chính của mỗi đình, việc hát chầu sẽ diễn ra hàng năm, hoặc chậm nhất là 3 năm một lần. Khi hát chầu thì những người nghệ sĩ phải diễn với tâm thế cung kính, trang trọng, vì hát phục vụ lễ nghi thờ cúng thành hoàng, không thể cẩu thả, qua loa được. Khi diễn tại các tụ điểm, nghệ sĩ có thể biến báo này kia, nhưng khi hát chầu thì phải tôn trọng bài bản, vì có tổ nghề chứng giám.
TỔ NGHỀ
Tổ nghề hay ông tổ luôn được những nghệ sĩ trong đoàn hát nhắc tới với một thái độ thành kính, linh thiêng.
Ngày trước, khi các đoàn còn di chuyển chủ yếu bằng ghe xuồng giữa các điểm biểu diễn, ghe đi từ xa bên kia sông, bên này sông – trên đình đã phải trống giong cờ mở. Lúc ấy, các ông trưởng đình, mọi người trong bang hội đình đã sẵn sàng chỉnh tề áo the khăn đống để chuẩn bị nghi lễ đón ông tổ lên đình phục vụ cho hội hát.
Theo lời các ông bà ngày xưa kể lại thì ông tổ cũng rất mê hát. Tương truyền rằng, ông tổ đã đi theo gánh hát, coi hát và rồi chết ở trong gánh hát. Ông mê hát tới nỗi khi mấy đám ma đi ngang qua gánh hát thì mọi người phải đốt nhang, khấn bái để giữ ông lại, nếu không ông tổ nghe tiếng kèn trống vui tai thì ông sẽ đi theo đám ma kia mất. Chẳng vậy mà thắp hương bàn thờ tổ trước khi hát đã trở thành một nghi lễ không thể hiếu để người nghệ sĩ cầu xin đêm diễn sẽ xôm tụ, ông tổ sẽ độ cho người nghệ sĩ nhập vai, không quên tuồng tích.
Nhưng không phải ai cũng được vén màn ông, chỉ cỡ những người lớn trên 50, 60 tuổi, có vai trò quan trọng trong đoàn mới được làm việc này. Những nghệ sĩ nhỏ tuổi hơn theo tín ngưỡng có thể bị coi là mình dơ, không sạch sẽ, sẽ không được cho lại gần bàn thờ ông tổ.
Trong hành trình mà Ekip thực hiện bộ phim tài liệu Đoạn trường vinh hoa thì ông tổ cũng trở thành một nhân vật quan trọng đồng hành cùng ê-kip. Chúng tôi xin phép ông trong mỗi lần trở lại, trước mỗi khi bấm máy và chào từ biệt ông khi sân khấu xuống đèn…
“Hơn 100 giờ quay, 18 tháng đồng hành cùng nhân vật trên sân khấu đam mê và cả trong những mảnh ghép cuộc đời để gói trọn trong 50 phút phim là những khoảnh khắc tuy trần trụi nhưng xúc cảm và đáng trân trọng…”
Anh em chúng tôi lẽo đẽo theo chân đoàn hát hơn một năm rồi, ăn cơm đình, ngủ chiếu võng, nằm sân gạch cùng các cô các chú, lâu dần cũng ngấm một ít cái bản năng sương gió của người miền Tây. Muỗi dĩn, bụi phủi lâu dần thành ra cũng không còn nề hà nữa. Nhớ ngày đầu...
